Тойон
дьоло
Былыр Лэприэн диэн Үөһээ Бүлүү киһитэ баара үһү. Ол киһи биир тыһаҕастаах, биир ынахтаах эрэ, олоҕунан бэрт дьадьаҥы киһи эбитэ үһү.
Бу киһи киэнэ биирдэ тыһаҕаһа сүтэн хаалар, ону көрдүөн-көрдүөн биир сиргэ тиийэн көрбүтэ: ити курдук толоон ортотугар ала дьүһүннээх Тойон кыыл тыһаҕаһын охторон сэмнэхтээбит үһү.
Ол сэмнэҕин үрдүгэр олорон эрэ, сии олорор эбит үһү.
Маны көрөөт, Лэприэн маһы сулбу тардан ылан: "Дьэ, мин кинини — бу айылаах сиэбити баһын дэлби сынньан өлөрдөҕүм", — диэн сүүрэн тиийэр. Онуоха Тойон атаҕынан куотан тэскилиир, маны киһи эккирэтэн ситэ баттыыр. Онуоха Тойоно эргиллэ түһэн киЬи курдук бокулуоннуур. Ону көрөн киһи: "Бэйи, үчүгэй кыыл быһыылаах, тоҕо эрэ көрдөһөр курдук бокулуоннуур", — диэн өлөрбөккө эрэ төннөн кэлэр. Ол кэлэн тыһаҕаһын сэмнэҕин араҥас мас оҥорон үрдүгэр аргылаан биэрэр. Онтон дьиэтигэр төннөн кэлэр.
Ол кэлэн баран, үс хонон баран, киэһэ тахсан киирэ турбутугар үөһээттэн, дьиэтин үрдүнэн Тойон кэлэн эргийбит. Ол эргийэ тур-
даҕына, соҕотохто иннигэр туох эрэ тыастаах кэлэн түспүтүн ылан көөттө, кубаҕай өҥнөөх өрүс чайын курдук таас эбит үһү.
Бу тааһы ылан дьоҥҥо көрдөрөр: "Бу туох дьиибэтэй, аны таас түстэ, Тойон эргийбитэ", — диэн. Ону дьон эрэ, түүллээх-биттээх эрэ бары: «Ээ, дьэ, бу соруйан Тойон дьоллоох тааһа, маны уура сырыт, сүтэримэ, бу аата "Тойон дьоло" диэн ааттанар», — диэн этэллэр. Ол тааһы Лэприэн сүтэрбэккэ, өрбөххө суулаан, уура сылдьар. Ол "Тойон дьоло" тааһын ылан Лэприэн кэнники олус байбыт, ыччаттаах буолбут, үйэтэ уһаабыт.
Саха майгытынан Тойон өлбүтүн кэннэ, өлбүтүн буллахтарына, онно оннугар араҥастаан унуох туталлар.
Тойон түүтүн тэпсибэт баҕайы. Тойону өлөрбүт киһи Тойонтон буулатан араас сытыган өлүү буолан, Тойону хайдах өлөрдүҥ да, ол курдук кэбилэнэн өлүөхтээххин.
Тойон таба тубутун тутан өлөрөн сиир. Сорох ардыгар кыра таба үрдүгэр түһэн баран аҥаар атаҕынан сүүрдэн иһэн маска хатанан буутун хайа таттаран өлөр. Ону "булка сылдьан өлбүт" диэн буолар. "Көтөр Тойоно Тойон кыыл, көтөр ыраахтааҕыта өксөкү" — диэн хоһоон буолара.
|
Орлинное
счастье
В старину, говорят, жил в Верхневилюйском [районе] человек по имени Ефрем. Была у него одна корова и одна телка, очень бедным человеком был, оказывается.
Однажды потерялась у него телка, Он ее искал-искал, а когда пришел в одно место, то увидел, что совсем рядом, на середине поляны, свалил и доедает его телку пегий орел . Он сидит на объедках и продолжает их поедать.
Увидев это, Ефрем сразу схватил палку и подбежал, думая: "Ну, сейчас я убью его, размозжу ему голову за то, что он так жестоко обидел меня". Тут орел попытался убежать от него, но человек погнался за ним и настиг. Тогда орел повернулся к нему и пок-лонился так же, как кланяются люди. Увидев это, человек подумал: "Погоди-ка, видимо, это хороший зверь, почему-то кланяется так, как будто просит", — поэтому вернулся назад, не убив его. После этого на том месте, где была растерзана телка, он сделал лабаз и положил на него для орла то, что осталось от туши телки. Затем вернулся домой.
Спустя три дня после возвращения, вечером, когда он стоял, справляя малую нужду, над его домом стал кружить орел. Когда так кружил, вдруг что-то упало с шумом. Он поднял тот предмет
речную гальку.
Он взял его и стал показывать людям, спрашивая: "Вот камень упал, когда кружил орел, что это за диво?" На это те из людей, которые умели предсказывать и видеть вещие сны, отвечали: «Ну, это же камень счастья, подаренный [тебе] орлом, храни его, не теряй, называется он "счастье орла"». Ефрем бережно хранил тот камень, завернув в тряпку. Получив камень "счастье орла", Ефрем впоследствии очень разбогател, потомство его увеличилось, век уд-линился.
По якутским обычаям, если найдут умершего орла, то хоронят его в том же месте на лабазе.
Перья орла нельзя топтать. Кто убьет орла, тот умрет от разных гнойных болезней и так же, как убитый орел, сам будет мучиться при смерти.
Орел ловит и съедает молодых оленят (до года). Иногда он накидывается на малорослых оленей, цепляясь на бегу за дерево одной лапой. Тогда
олень разрывает орла, и он умирает. В таких случаях говорят: "Умер на охоте". "Орел — господин птиц, царь птиц — двуглавый орел", — говорили раньше в присказках.
|
