Сахалыы

По-русски

Тойон кыыл хаҥаластар таҥаралара

     Былыр Хаҥалас төрдө киһи кыргыстан курээн иһэн быстаран, аһа суох буолан, өлөөрү сытар үһү — сааскы бэриэмэҕэ, хоргуйан. Онно туох да булту, сир аһын булумуна өлөрө буолан сыттаҕына, хаастар тиийэн кээлтэригэр хантан да кэлбитэ биллибэккэ тойон кыыл кэлэн биир хааһы тэбэн түһэрэн биэрэр бии киһиэхэ. Ону ылан сиэн, онон уоҕуран, өлбөккө бултаан аһыырыгар тиийэр. Онон Хаҥалас төрдүгэр тойон кыыл таҥара буолта үһү , быстаран өлөөрү сыттаҕына.
     Былыр мин оҕо эрдэхпинэ, кырдьаҕас эмээхситтэр тойон кыы-лы дэҥ кэриэтэ көрдөхтөрүнэ: "Таҥарабыт Тойон кыыл сыдьдьар", — дииллэрэ. Онтон утумнаан кырдьаҕас дьон, ол курдук хааһы тэбэн биэрэн биһи төрдүлэрбитигэр таҥара буолта үһү диэн кэп-сээн бараллара — тойон кыыл туһунан, өлөрөрү буойаллар этэ, буулуо диэн.
     Былыр биир бэт баай төрүт ыалга — мин ыалбар, биир ала хотой кэлэн, сайын от саҕана дьиэ таһыгар кэлэн, кулуну тутан сиэбит. Ону тутан сиэн эрдэҕинэ, дьиэлээх киһи тоһоҕоннон көхсүн үнтү кырбаан өлөрөн баран, киллэрэн: "Мин кулуммун сиэбитшг курдук эйигин да сиибин" — диэн эттиэн-эллиэн сиэн кэбиһэллэр кэргэттэриниин. Бу киһи сотору соҕус гынан баран ыадьдьар — ойууну кыырдарар.
     Онуоха ойууна Хара Суоруну киллэрэн баран этитэр: "Тоҕус үйэ туххары ыччаккыттан иэстиэм, кехсүн аҕай, ийэҥ ууһун эһиэм; аҕаҥ ууһун аһыам!" — диэн көрдөһүүнү ылымматах. Онуоха туран, бу бэт улахан халыҥ ийэ ууһа дьон быстан хааллылар, бары сэллик
буолан. Арай биир тыла суох киһи ордо сылдьар. Ону тойон кыыл буулаан эпиннилэр бу дьон дииллэрэ.
     Атын да нэһилиэк дьоннорун (хоро нэһилиэгин) буулуур. Хас дэлэгэй тойону дэҥҥэ өлөрдөхтөрүнэ, өлөрбүт киһи көтөҕөн тыаҕа таһаарыахтаах уонна тоҕус тиити биир сиргэ соҕус туралларын эргийэр уонна ол тоҕус тииттэн биирдэржэр төрдүгэр иин хаһан баран, тиити икки илиитинэн ууран кууһан олорон, үргүөхтээх бии иин иһигэр. Уонна сүһүөхтэринэн атаҕын кынатын бысталаан ба-ран барытын түүлэри, сыҥааҕын ыыран баран, көмөн кэбиһэр бу ииҥҥэ. Көмөн баран кэннинэн хааман барар ыраахха дылы. Бу тоҕус тиит эһиилигэр хатан хаалыахтаах. Ол онуоха тиити буулуур үһү бу хотой.
     Сорох ардыгар биир тиити кууһан олорон, күөс кэтэрдэн баһыгар, ииҥнэ көмөн кэбиһэллэр уонна тааһынан баттаталлар. Көмөллөрүгэр: "Үйэттэн үйэ туххары саха бараан баарын туххары эргийээйэҕин — таастыы тимир!" — диэн алгыыллар. Бу курдук гыннахтарына, буулаабат.

Орел - божество кангаласцев

      В старину предок кангаласцев бежал, оказывается, от войны. [В пути] у него кончились припасы, и он лежал, помирая от голода. Это было в весеннюю пору. В то время, когда он так лежал, умирая от голода, потому что не смог добыть что-либо охотой и не нашел съедобных растений, на небе появились гуси. Вдруг неведомо откуда прилетел орел и сбил для этого человека одного гуся. Он взял того гуся, поел, набрался сил, смог охотой добывать себе пропитание. Поэтому считается, что орел стал божеством-спасителем для родо-начальника кангаласцев, умиравшего от голода.
     В прежние времена, когда я был еще ребенком, старухи, увидев орла, говорили: Господин орел летает — наше божество". В таких случаях старые люди вспоминали, как он стал для них божеством, добыв гуся для погибавшего их предка. Они запрещали убивать орла, иначе он, мол, будет мстить.
     Давным давно к моим соседям, очень богатым людям, принадлежавшим к родовитому семейству, прилетел пегий орел и около их дома, задрав жеребенка, стал его поедать. Тогда хозяин дома убил орла, переломив ему спину колом. Затем взял орла домой и, сказав: "И я съем тебя так же, как ты сожрал моего жеребенка", — съел вместе со своим семейством все орлиное мясо и внутренности. Вскоре этот человек заболел и попросил шамана совершить камлание.
     Во время обряда шаман вселил в себя Хара Суоруна, который не внял просьбе больного и сказал: "В течение девяти поколений буду взыскивать с твоих потомков, нашлю болезни в грудную клетку, уничтожу твой материнский род, прерву весь твой отцовский род!" После этого тот многочисленный материнский род исчез, все умерли от чахотки. Из них сейчас остался в живых только один немой человек. Про этот род говорили, что он перевелся из-за мести орла.
     Орел преследует и людей других родов (например, хоринцев). Если вдруг ктото нечаянно убьет орла, то обязан поднять его на руки и отнести в лес. Там он должен найти девять лиственниц, растущих вблизи друг от друга, и, обойдя вокруг, выкопать яму около одной из них. Затем, обхватив [лиственницу] обеими руками, он должен ощипать перья орла над той ямой. После этого разрезать по суставам орлиные лапы и крылья, разодрать его клюв и зарыть орла в той яме. После погребеыия человек уходил, пятясь назад. Так он проходил довольно болшое расстояние. На следующий год эти девять лиственниц должны засохнуть. Это потому, что тот орел мстил лиственнидам.
     Иногда хоронят [орла] так: сидя, обхватив одну лиственницу, надевают на голову орла глиняный горшок, затем закапывают его в яму и сверху придавливают камнем. При погребении заклинают: "Во веки веков, пока жив народ якутский, не возвращайся, про-вались, как камень [в воду]". Если делали так, то орел не мстил.